در دنیای اکتشافات علمی، گاهی بزرگترین پیشرفتها از دل شکستهای غیرمنتظره بیرون میآیند. داستان ربات گمشده قطب جنوب یکی از همین موارد است؛ روایتی از یک ماموریت که به شکلی فاجعهبار از مسیر خود منحرف شد، اما در نهایت به کشفیات بسیار ارزشمند و بیسابقهای منجر گشت. این ماجرا که توسط سازمان ملی علوم استرالیا (CSIRO) رقم خورد، پرده از اسرار تاریک و سرد زیر یکی از بزرگترین یخچالهای طبیعی زمین برداشت.
این کاوشگر شناور و خودکار، که برای جمعآوری داده از یخچال عظیم تاتن (Totten Glacier) به آبهای یخزده قطب جنوب فرستاده شده بود، در همان ابتدای مسیر خود با حادثهای پیشبینی نشده مواجه شد. یک جریان آبی قدرتمند، ربات را از مسیر اصلیاش منحرف کرد و آن را به سمت غرب کشاند. این انحراف، ربات را به مکانی برد که دسترسی به آن برای دانشمندان تقریباً غیرممکن بود. تیم تحقیقاتی که در ابتدا از این اتفاق ناامید شده بودند، پس از 9 ماه بیخبری، شاهد بازگشت معجزهآسای ربات خود بودند؛ بازگشتی که با خود مجموعهای از دادههای فوقالعاده کمیاب و حیاتی را به همراه داشت.
ماموریت اولیه و انحراف سرنوشتساز
این شناور اقیانوسی که به حسگرهای پیشرفته برای اندازهگیری شوری و دمای آب مجهز بود، طوری برنامهریزی شده بود که به اعماق آب فرو رود و هر 10 روز یک بار به سطح بیاید تا دادههای جمعآوری شده خود را از طریق ماهواره به مرکز فرماندهی ارسال کند. استفاده از این نوع رباتها در تحقیقات اقیانوسشناسی، به ویژه برای ارزیابی تأثیرات تغییرات اقلیمی بر روی آبها و یخچالهای طبیعی، امری متداول است.
شناورهای اقیانوسی (Ocean Floats): این رباتهای خودکار که اغلب به نام شناورهای آرگو (Argo Floats) شناخته میشوند، ستون فقرات سیستم جهانی پایش اقیانوسها هستند. آنها با غوطهور شدن تا عمق 2000 متری و سپس بالا آمدن به سطح، پروفایلهای دقیقی از دما و شوری آب تهیه میکنند که برای درک جریانهای اقیانوسی و تغییرات اقلیمی ضروری است.
ماموریت اصلی این ربات گمشده قطب جنوب، مطالعه یخچال تاتن و تخمین میزان افزایش سطح آبهای آزاد جهان در صورت ذوب کامل آن بود. این نگرانی آنقدر جدی است که سازمان ملی اقیانوسی و جوی ایالات متحده (NOAA) یک نقشه تعاملی طراحی کرده است که نشان میدهد در صورت ادامه روند فعلی، کدام خطوط ساحلی در سراسر جهان برای همیشه به زیر آب خواهند رفت.
اما سرنوشت، مسیر دیگری را برای این کاوشگر رقم زد. جریان آبی، ربات را به زیر تاقچه یخی شاکلتون (Shackleton Ice Shelf) و سپس به زیر یخچال دنمن (Denman Glacier) کشاند؛ منطقهای که به دلیل ضخامت و گستردگی یخ، یکی از صعبالعبورترین و ناشناختهترین نقاط برای دانشمندان محسوب میشود. تیم تحقیقاتی که گمان میکردند کاوشگر خود را برای همیشه از دست دادهاند، با ناامیدی به انتظار نشسته بودند، اما 9 ماه بعد، ربات دوباره در نقطهای دیگر ظاهر شد و دادههایی را مخابره کرد که چشمانداز جدیدی از تأثیرات تغییرات اقلیمی بر کل قاره قطب جنوب ارائه میداد.
گنجینهای از دادهها؛ کشفیات ربات گمشده قطب جنوب
اگرچه ربات در زیر تودههای عظیم یخ به دام افتاده بود، اما به انجام وظیفه اصلی خود ادامه داد. این کاوشگر خستگیناپذیر، به اندازهگیری مداوم دما و شوری آب از کف دریا تا پایه تاقچه یخی که در زیر آن قرار داشت، پرداخت. با این حال، به دلیل عدم امکان دسترسی به سطح، قادر به ارسال این اطلاعات به ماهوارهها نبود و از نظر ناوبری برای تیم تحقیقاتی کاملاً گم شده بود.
اما یک سرنخ حیاتی باقی مانده بود. ربات هر بار که تلاش میکرد به سطح بیاید، به زیر تاقچه یخی برخورد میکرد. در هر برخورد، این کاوشگر هوشمند موفق میشد عمق یا ضخامت تاقچه یخی در آن نقطه خاص را اندازهگیری کند. این دادههای مربوط به ضخامت یخ، مانند یک نقشه گنج عمل کردند.
تیم تحقیقاتی با مقایسه دادههای ضخامت یخ ثبت شده توسط ربات با اندازهگیریهای ماهوارهای از همان منطقه، توانستند مسیر حرکت ربات گمشده قطب جنوب را با دقتی شگفتانگیز بازسازی کنند. این موفقیت به آنها اجازه داد تا بفهمند هر کدام از اندازهگیریهای دما و شوری دقیقاً از کدام نقطه در زیر یخچال دنمن و تاقچه یخی شاکلتون به دست آمده است. در طول این ماموریت ناخواسته 9 ماهه، ربات در مجموع 195 پروفایل داده از این منطقه بکر و ناشناخته جمعآوری کرد.
نتایج نگران کننده: آب گرم در کمین یخچال دنمن
تحلیل دادههای بازگشته، حقایق متناقضی را آشکار ساخت. خبر خوب این بود که تاقچه یخی شاکلتون هنوز در معرض خطر ذوب شدن توسط آبهای گرم اقیانوسی قرار ندارد. اما خبر بد و نگران کننده مربوط به یخچال دنمن بود. دادهها نشان دادند که آب گرم اقیانوسی به زیر این یخچال عظیم نفوذ کرده و فرآیند ذوب آن را از پایین آغاز کرده است.
این یافته بسیار هشدار دهنده است، زیرا یخچال دنمن به تنهایی قادر است سطح آب دریاهای سراسر جهان را نزدیک به 1.5 متر بالا ببرد. شناسایی این مناطق پرخطر از اهمیت بالایی برخوردار است، زیرا بسیاری از دانشمندان معتقدند که ما ممکن است از “نقطه غیرقابل بازگشت” برای برخی از آسیبهای ناشی از تغییرات اقلیمی عبور کرده باشیم و خطوط ساحلی جهان، صرفنظر از اقدامات آینده، در معرض خطر جدی قرار دارند.
پیامدهای علمی: فصلی جدید در تحقیقات قطبی
این حادثه علمی، در نهایت به یک خوششانسی بزرگ برای تیم تحقیقاتی و کل جامعه علمی تبدیل شد. ربات گمشده قطب جنوب دادههایی را از مناطقی جمعآوری کرد که پیش از این هرگز مورد مطالعه مستقیم قرار نگرفته بودند. در واقع، این اولین خط اندازهگیری اقیانوسشناسی از زیر یک تاقچه یخی در شرق قطب جنوب بود. این دستاورد، دادههای حیاتی در مورد این منطقه و خطری که یخچال دنمن را تهدید میکند، فراهم کرده است.
زنده ماندن ربات برای مدتی طولانی در زیر یخ و بازگشت آن با دادههای باکیفیت، دانشمندان را به آینده امیدوار کرده است. آنها اکنون به فکر ارسال هدفمند تعداد بیشتری از این شناورها به مناطق بسیار دورافتاده و صعبالعبور هستند، به این امید که بتوانند دادههای کمیاب و ارزشمندی را به دست آورند. اگرچه این کار با ریسک از دست رفتن تجهیزات همراه است، اما بینش به دست آمده میتواند برای نظارت بر ذوب یخچالها و ایجاد پیشبینیهای دقیقتر برای افزایش سطح آب دریاها حیاتی باشد.
اینکه این اندازهگیریها به طور خاص در شرق قطب جنوب انجام شده، اهمیت تحقیق را دوچندان میکند. این بخش یخ بیشتری نسبت به غرب قطب جنوب در خود جای داده است و ذوب شدن یخچالهای آن تهدید بزرگتری برای خطوط ساحلی جهان محسوب میشود. همچنین، مطالعه زیر تاقچههای یخی میتواند به درک بهتر پدیدهای به نام “بالا آمدن ایزواستاتیک” (Isostatic Rebound) کمک کند؛ فرآیندی که در آن پوسته زمین پس از برداشته شدن وزن عظیم یخ، به آرامی بالا میآید و پیامدهای خاص خود را برای سیاره زمین دارد.
دادههای ارزشمند به دست آمده از ربات گمشده قطب جنوب، در قالب یک مقاله علمی با عنوان “گردش و تعامل اقیانوس و تاقچه یخی در زیر تاقچههای یخی دنمن و شاکلتون” در دسامبر 2025 در مجله معتبر ScienceAdvances منتشر شد و اکنون به عنوان یک منبع تحقیقاتی مهم در مطالعات قطب جنوب مورد استفاده قرار میگیرد.
