زندگی در ایستگاه فضایی بین‌المللی (ISS) شاید در نگاه اول بسیار رویایی و شبیه به فیلم‌های علمی-تخیلی به نظر برسد. تصور کنید که در میان انبوهی از دستگاه‌های پیشرفته شناور هستید، از فاصله 400 کیلومتری به سیاره آبی خودمان خیره شده‌اید و در خلاء فضا، آزمایش‌هایی را انجام می‌دهید که مرزهای دانش بشر را جابجا می‌کنند. اما پشت این فضای رویایی و تجهیزات فوق‌پیشرفته، واقعیتی کاملاً متفاوت نهفته است.
ایستگاه فضایی یک محیط بی‌نهایت حساس و آسیب‌پذیر است؛ زیستگاهی که با مهندسی دقیق برای حفظ حیات انسان در یکی از بی‌رحمانه‌ترین محیط‌های قابل تصور ساخته شده است. به همین دلیل، فضانوردان باید از کتابچه قوانین بسیار دقیقی پیروی کنند که تمام جنبه‌های زندگی روزمره آن‌ها را کنترل می‌کند. بر همین اساس، فهرست بلند بالایی از فعالیت های ممنوعه در ایستگاه فضایی وجود دارد که صرفاً برای ایجاد نظم و انضباط نیست، بلکه مستقیماً با بقا گره خورده است.
در شرایط ریزگرانش (وضعیتی که در آن، نیروی گرانش به طور کامل حذف نشده اما اثر آن بر روی اجسام بسیار ناچیز و ضعیف است)، کوچک‌ترین اشتباه یا بی‌احتیاطی می‌تواند به یک خطر جدی و زنجیره‌ای از حوادث تبدیل شود. یک حرکت نسنجیده ممکن است به سلامت خدمه و تجهیزات چند میلیون دلاری آسیب بزند یا حتی کل یک ماموریت فضایی را با شکست مواجه کند!
این بدان معناست که برخی فعالیت‌هایی که روی زمین کاملاً عادی و بی‌خطر هستند، در فضا مطلقاً ممنوع اعلام شده‌اند. اما این محدودیت‌ها، برخلاف تصور، زندگی در فضا را کسل کننده نمی‌کنند؛ بلکه بر منحصر به فرد بودن آن تاکید دارند و به ما یادآوری می‌کنند که وقتی در یک پایگاه پیشرفته با سرعت 28,000 کیلومتر بر ساعت به دور زمین می‌چرخید، هر وعده غذایی، هر حرکت و هر آزمایش باید با دقتی موشکافانه برنامه‌ریزی شود. در ادامه به بررسی پنج مورد از مهم‌ترین فعالیت های ممنوعه در ایستگاه فضایی می‌پردازیم. با ما در دیجی رو همراه باشید.
1. نوشیدن الکل؛ ممنوعیتی مطلق برای حفظ هوشیاری و تجهیزات
یکی از چیزهایی که هرگز در ایستگاه فضایی بین‌المللی پیدا نخواهید کرد، بطری نوشیدنی‌های الکلی است. اگرچه شاید یک جشن کوچک پس از پرتاب موفقیت‌آمیز فضاپیما ایده جالبی به نظر برسد، اما مصرف هرگونه ماده حاوی الکل در فضا به دلایل بسیار مهم و حیاتی، کاملاً ممنوع است.
اولین و واضح‌ترین دلیل، تأثیر الکل بر عملکرد انسان است. الکل قضاوت، هماهنگی عصب و عضله، و سطح هوشیاری را مختل می‌کند. روی زمین، یک لغزش کوچک در حالت مستی شاید به یک کبودی ساده ختم شود، اما در مدار زمین، همین اتفاق می‌تواند به آسیب دیدن تجهیزات حساس، پنل‌های خورشیدی یا سیستم‌های حیاتی منجر شده و کل خدمه را در معرض خطری مرگبار قرار دهد! فضانوردان باید در هر لحظه برای واکنش به شرایط اضطراری در آمادگی کامل باشند و حتی درصد کمی از کاهش هوشیاری نیز پذیرفتنی نیست.
اما دلیل دوم که شاید کمتر به آن توجه شود، به سیستم‌های بازیافت ایستگاه مربوط می‌شود. در ISS، هیچ چیز هدر نمی‌رود. هر قطره آب، از رطوبت بازدم فضانوردان گرفته تا فاضلاب، جمع‌آوری، فیلتر و بازیافت می‌شود تا دوباره قابل شرب باشد. اتانول (ماده اصلی الکل) یک ترکیب شیمیایی است که می‌تواند در عملکرد سخت‌افزارهای پیچیده و گران قیمت تصفیه آب اختلال ایجاد کرده و آن‌ها را از کار بیندازد. تعمیر یا تعویض این سیستم‌ها در فضا بسیار دشوار و پرهزینه است. به همین دلیل، این ممنوعیت فقط شامل نوشیدنی‌ها نمی‌شود، بلکه محصولاتی مانند دهان‌شویه، افترشیو و حتی برخی ضدعفونی کننده‌ها که حاوی الکل هستند نیز در فهرست اقلام ممنوعه قرار دارند.
تاریخچه این ممنوعیت نیز جالب است. در دوران شوروی سابق، فضانوردان گاهی اوقات مقادیر کمی نوشیدنی الکلی را به طور پنهانی با خود به فضا می‌بردند و ادعا می‌کردند که به آرامش اعصاب و بهبود گردش خون در شرایط بی‌وزنی کمک می‌کند. اما با پیچیده‌تر شدن فناوری و حساس‌تر شدن تجهیزات، حتی روسکاسموس (سازمان فضایی روسیه) نیز ممنوعیت کامل الکل را در مأموریت‌های خود اعمال کرد.
ناسا همیشه سیاستی سخت‌گیرانه در این زمینه داشت، اما در دهه 1970 و در طول برنامه اسکای‌لب (Skylab)، برای مدت کوتاهی ایده ارسال یک نوع نوشیدنی خاص به عنوان بخشی از وعده‌های غذایی خدمه را بررسی کرد. با این حال، واکنش منفی شدید افکار عمومی که معتقد بودند فضا با آن همه خطر ذاتی باید یک منطقه کاملاً عاری از الکل باقی بماند، باعث شد این طرح حتی قبل از آنکه از روی زمین بلند شود، برای همیشه کنار گذاشته شود و سیاست «ممنوعیت مطلق الکل» در ناسا تثبیت گردد.
2. همراه بردن ابزار یا مواد تایید نشده؛ هر ذره از بار باید بررسی شود!
به عنوان یک قانون خدشه‌ناپذیر، فضانوردان نمی‌توانند گجت‌ها، ابزارها یا وسایل شخصی مورد علاقه خود را بدون کسب مجوز رسمی با خود به فضا ببرند. هر شیء، هر چقدر هم که کوچک و بی‌اهمیت به نظر برسد، باید قبل از پرتاب به دقت بررسی و تأیید شود. چرا؟ زیرا در شرایط ریزگرانش، معمولی‌ترین وسایل هم می‌توانند به یک خطر بالقوه تبدیل شوند.
یک خودکار ساده را در نظر بگیرید. روی زمین، این یک وسیله بی‌خطر است. اما در مدار زمین، یک فنر کوچک جدا شده از آن یا نشت جوهر می‌تواند در هوا شناور شده و وارد سیستم‌های تهویه، تجهیزات الکترونیکی حساس یا نمونه‌های آزمایشگاهی شده و خسارات جبران‌ناپذیری به بار بیاورد. مواد نیز از این قاعده مستثنی نیستند. پلاستیک‌ها، چسب‌ها و ترکیبات شیمیایی مختلف برای رفتارشان در محیط بسته ایستگاه فضایی به دقت آزمایش می‌شوند. برخی از این مواد می‌توانند گازهایی از خود ساطع کنند که برای تنفس خدمه مضر است یا روی حسگرهای فوق دقیق علمی تأثیر منفی می‌گذارد. حتی پارچه‌ها نیز مورد آزمایش قرار می‌گیرند، زیرا ممکن است الیاف ریزی از خود جدا کنند که فیلترهای هوا را مسدود کرده یا در محیط شناور شده و در چشم فضانوردان بروند!
به همین دلیل است که فضانوردان نمی‌توانند چمدان خود را مانند یک سفر تفریحی ببندند. وسایل شخصی و یادگاری‌ها مجاز هستند، اما تنها پس از آنکه از نظر ایمنی کاملاً تست و تأیید شوند. ابزارها نیز همگی استانداردسازی شده و در یک فهرست دقیق ثبت می‌شوند. اگر فضانوردی به ابزار جدیدی نیاز داشته باشد (مثلاً پس از گم شدن یک آچار در یک راهپیمایی فضایی)، آن ابزار یا در مأموریت تدارکاتی بعدی برای او ارسال می‌شود، یا گاهی اوقات فضانوردان با استفاده از پرینترهای سه‌بعدی موجود در ایستگاه، ابزار مورد نیاز خود را با طراحی‌ای که ایمنی آن برای فضا تایید شده، پرینت می‌کنند.
3. سیگار کشیدن یا روشن کردن هر نوع شعله‌ای؛ کابوس آتش در فضا
اگر یک چیز وجود داشته باشد که مطلقاً، تحت هیچ شرایطی، جایی در ایستگاه فضایی بین‌المللی ندارد، آن شعله آتش است. این به معنای ممنوعیت کامل سیگار کشیدن، استفاده از شمع، کبریت، فندک و هر چیزی است که جرقه یا شعله تولید کند. دلیل این ممنوعیت شدید، رفتار کاملاً متفاوت و غیرقابل پیش‌بینی آتش در شرایط بی‌وزنی است.
روی زمین، آتش به سمت بالا شعله می‌کشد، زیرا هوای گرم سبک‌تر از هوای سرد اطرافش است و به سمت بالا حرکت می‌کند. اما در ریزگرانش، مفهومی به نام «بالا» و «پایین» وجود ندارد. در نتیجه، آتش به شکلی عجیب و کروی رفتار می‌کند. به جای شعله‌های لرزان، آتش به صورت یک کره آبی‌رنگ و تقریباً نامرئی شکل می‌گیرد که به هر سطح قابل اشتعالی می‌چسبد. حتی یک جرقه کوچک می‌تواند به صورت نامرئی در محیط غنی از اکسیژن ایستگاه پخش شود. از آنجایی که هیچ راهی برای «بیرون پریدن سریع» وجود ندارد، وقوع آتش‌سوزی در مدار زمین یک فاجعه مطلق و غیرقابل کنترل است.
ممنوعیت سیگار کشیدن نیز به همان اندازه جدی است. گذشته از خطرات واضح سلامتی برای خدمه در یک محیط بسته، دود تنباکو حاوی ذرات معلقی است که می‌توانند برای همیشه در سیستم هوای بسته ایستگاه باقی بمانند. روی زمین، سیستم‌های تهویه در نهایت هوا را پاک می‌کنند، اما در ISS، هر نفسی که فضانوردان می‌کشند، هوای بازیافتی است. وارد کردن دود به این چرخه به این معناست که فضانوردان بارها و بارها آلاینده‌های سیگار را تنفس خواهند کرد.
ناسا و روسکاسموس این موضوع را آنقدر جدی می‌گیرند که هر قطعه تجهیزات و هر ماده‌ای که به مدار ارسال می‌شود، از نظر قابلیت اشتعال به دقت آزمایش می‌شود. حتی لباس فضانوردان و نوارهای ولکرو (چسب پارچه‌ای) طوری طراحی شده‌اند که در برابر آتش گرفتن مقاوم باشند. تنها شعله‌های مجاز در ایستگاه، شعله‌هایی هستند که در آزمایش‌های علمی کاملاً کنترل شده، در داخل محفظه‌های مهر و موم شده و مجهز به سیستم‌های اطفاء حریق اختصاصی، ایجاد می‌شوند.
4. روابط عاطفی و خصوصی؛ اولویت با حرفه‌ای‌گری و ایمنی روانی است
وقتی صحبت از زندگی در ایستگاه فضایی به میان می‌آید، یکی از موضوعاتی که کنجکاوی بی‌پایانی را برمی‌انگیزد، مسئله روابط عاطفی و خصوصی در فضاست. با این حال، طبق قوانین رسمی، این‌گونه روابط در طول مأموریت‌ها مجاز نیستند. دلایل متعددی پشت این ممنوعیت وجود دارد.
اول از همه، مسئله حفظ تمرکز و حرفه‌ای‌گری مطرح است. فضانوردان متخصصانی بسیار آموزش دیده هستند که در یک مأموریت چند میلیارد دلاری با برنامه‌ای فشرده و دقیق شرکت دارند. آن‌ها باید تمام تمرکز خود را بر روی تحقیقات علمی، تعمیر و نگهداری ایستگاه، و تضمین بقای خود و همکارانشان بگذارند. این برنامه فشرده، زمان چندانی برای پرداختن به روابط شخصی باقی نمی‌گذارد. ناسا و شرکای بین‌المللی آن، ایستگاه فضایی را بیش از هر چیز یک محل کار فوق‌تخصصی می‌دانند و از خدمه انتظار می‌رود که در تمام طول مأموریت، رفتاری کاملاً حرفه‌ای داشته باشند.
سپس، جنبه عملی این ممنوعیت مطرح می‌شود. ریزگرانش حتی انجام ساده‌ترین کارها را نیز دشوار می‌کند. بدون وجود گرانش برای ثابت نگه داشتن افراد، هرگونه تماس فیزیکی منجر به دور شدن طرفین از یکدیگر در جهت مخالف می‌شود (قانون سوم نیوتن).
در نهایت، عوامل روانی و اجتماعی نیز نقش مهمی دارند. خدمه ایستگاه فضایی گروه‌های کوچک و متنوعی هستند که باید ماه‌ها در یک فضای بسیار محدود در کنار یکدیگر زندگی و کار کنند. این شرایط به خودی خود فشار روانی زیادی به همراه دارد. شکل‌گیری روابط عاطفی نزدیک می‌تواند به بروز تعارضات ناخواسته، حسادت، طرفداری یا تنش‌های گروهی منجر شود؛ هیچ‌یک از این موارد با الزامات پرفشار و پراسترس پروازهای فضایی سازگار نیست.
5. پرتاب کردن اشیاء؛ یک بازی خطرناک در شرایط بی‌وزنی
روی زمین، پرتاب کردن یک خودکار برای همکارتان یک کار کاملاً بی‌خطر و عادی است، اما در ایستگاه فضایی، این داستان کاملاً متفاوت است. در شرایط ریزگرانش ISS، حتی سبک‌ترین اشیاء نیز می‌توانند بی‌پایان شناور بمانند، به دیوارها برخورد کنند یا به دور خود بچرخند و به سمت تجهیزات حساس حرکت کنند. یک بازی ساده می‌تواند در فضا به یک فاجعه تبدیل شود.
ایستگاه فضایی مملو از سیم‌ها، دریچه‌های تهویه، کامپیوترها و ابزارهای علمی بسیار حساسی است که میلیون‌ها دلار ارزش دارند. یک پیچ‌گوشتی شناور می‌تواند یک فیلتر جریان هوا را مسدود کند یا در یک پنل الکترونیکی گیر کرده و باعث آسیبی شود که تعمیر آن با منابع محدود موجود در فضا بسیار دشوار است. حتی کوچک‌ترین ذرات مانند خرده‌های غذا یا مو نیز با دقت مدیریت می‌شوند. به محض اینکه این ذرات شروع به شناور شدن کنند، به راحتی می‌توانند به داخل یک دستگاه حساس یا حتی چشم یکی از اعضای خدمه راه پیدا کنند.
قوانین فیزیک نیز در این میان نقش دارند. در ریزگرانش، چیزی به نام کاهش تدریجی تکانه به دلیل اصطکاک هوا وجود ندارد. اگر جسمی را حتی با نیروی کم پرتاب کنید، سرعت آن کم نخواهد شد و تا زمانی که با چیزی یا کسی برخورد نکند، به حرکت خود ادامه می‌دهد. این بدان معناست که فضانوردان ممکن است زمان زیادی را صرف تعقیب یک ابزار پرنده کنند که متوقف نمی‌شود!
به همین دلیل، فضانوردان به جای پرتاب کردن، باید وسایل را با دقت به یکدیگر تحویل دهند یا از نوارهای ولکرو، کش‌های بانجی و گیره‌های مخصوص برای محکم کردن اشیاء در جای خود استفاده کنند. ابزارهایی که فضانوردان در حین کار استفاده می‌کنند نیز اغلب با یک بند به لباسشان متصل می‌شوند تا در حین کار از آن‌ها جدا نشده و شناور نشوند. این نمونه دیگری از فعالیت های ممنوعه در ایستگاه فضایی است که برای تضمین ایمنی طراحی شده است.
