آسمان شب، با تمام شگفتی‌هایش، گاهی میزبان جلوه‌هایی خیره کننده از «ستاره‌های دنباله‌دار» است. اما این رگه‌های نورانی سریع، در واقع ستاره نیستند، بلکه قطعات سنگی فضایی هستند که وارد جو سیاره ما می‌شوند و از بین می‌روند. پدیده برخورد شهاب سنگ به زمین یک اتفاق روزمره در مقیاس کیهانی است، اما سوال اصلی اینجاست: از این میان، چه تعداد از این سنگ‌های آسمانی سفر آتشین خود را به پایان رسانده و به سطح زمین می‌رسند؟ پاسخ ممکن است شما را شگفت‌زده کند. سالانه هزاران شهاب سنگ به سیاره ما برخورد می‌کنند، اما اکثر آن‌ها بدون آنکه متوجه شویم، سفر خود را به پایان می‌برند.
در این مقاله از دیجی رو به بررسی دقیق پدیده برخورد شهاب سنگ به زمین می‌پردازیم و مشخص می‌کنیم که چه عواملی بقای یک شهاب‌واره را تضمین می‌کنند، چه تعداد از آن‌ها واقعاً به سطح زمین می‌رسند و آیا باید نگران خطرات احتمالی این مهمانان ناخوانده فضایی باشیم یا خیر.
از شهاب‌واره تا شهاب سنگ؛ سفری در میان آتش
برای درک بهتر موضوع، ابتدا باید با تعاریف دقیق آشنا شویم. یک “شهاب‌واره” (Meteoroid) قطعه‌ای شکسته از سنگ یا فلز در فضاست که می‌تواند بقایای یک برخورد سیارکی یا تکه‌ای از یک دنباله‌دار باشد. زمانی که این قطعه با سرعت سرسام‌آور وارد جو زمین می‌شود، به دلیل اصطکاک شدید با مولکول‌های هوا، برافروخته شده و یک رد نورانی در آسمان ایجاد می‌کند که ما آن را “شهاب” (Meteor) یا “ستاره دنباله‌دار” می‌نامیم.
اما داستان به اینجا ختم نمی‌شود. اگر این قطعه سنگی به اندازه‌ای بزرگ و مقاوم باشد که در این سفر آتشین به طور کامل نسوزد و به سطح زمین برخورد کند، نام آن به “شهاب سنگ” (Meteorite) تغییر می‌کند. بنابراین، شهاب و شهاب سنگ در واقع یک جرم یکسان هستند که در مراحل مختلفی از سفر خود قرار دارند.
هر سال، هزاران شهاب سنگ به سطح زمین می‌رسند. این اجرام معمولاً از ترکیبات مختلفی ساخته شده‌اند: برخی عمدتاً از آهن و نیکل (شهاب سنگ‌های آهنی)، برخی از مواد سیلیکاتی (شهاب سنگ‌های سنگی) و دسته‌ای دیگر ترکیبی از این دو هستند. با این حال، تعداد بسیار بیشتری از شهاب‌واره‌ها وارد جو زمین می‌شوند اما هرگز به سطح آن نمی‌رسند؛ آن‌ها در اتمسفر متلاشی شده و به ذرات گرد و غبار تبدیل می‌شوند. تنها قوی‌ترین و بزرگ‌ترین آن‌ها شانس زنده ماندن در این سفر طاقت‌فرسا را دارند.
عوامل تعیین کننده برای برخورد شهاب سنگ به زمین
چه چیزی باعث می‌شود یک شهاب‌واره بتواند از سد دفاعی جو زمین عبور کرده و به یک شهاب سنگ تبدیل شود؟ دو عامل کلیدی در این بقا نقش حیاتی دارند: اندازه اولیه و زاویه ورود.
1. اندازه اولیه شهاب‌واره: بزرگ‌ترین شهاب‌واره‌ها بهترین شانس را برای رسیدن به زمین دارند. منطق این موضوع ساده است: هرچه یک جسم بزرگ‌تر باشد، زمان بیشتری طول می‌کشد تا در اثر اصطکاک و حرارت بسوزد. شهاب‌واره‌ها ممکن است در هنگام ورود به جو، ابعاد بسیار بزرگی داشته باشند، اما در طول مسیر خود به شدت می‌سوزند و جرم از دست می‌دهند. بنابراین، هر شهاب سنگی که روی زمین پیدا می‌شود، به مراتب کوچک‌تر از اندازه اولیه‌اش در فضا است. یک شهاب‌واره بزرگ‌تر، ذخیره جرمی بیشتری برای قربانی کردن در راه رسیدن به سطح زمین دارد.
2. زاویه ورود به اتمسفر: مسیر حرکت شهاب‌واره نیز در سرنوشت آن تأثیرگذار است. شهاب‌واره‌هایی که با زاویه‌ای تند و تقریباً عمودی وارد جو می‌شوند، شانس بقای بیشتری دارند. دلیل این امر آن است که مسیر مستقیم‌تر به معنای گذراندن زمان کمتر در بخش غلیظ اتمسفر است. هرچه زمان کمتری در جو سپری شود، فرصت کمتری برای سوختن و متلاشی شدن وجود خواهد داشت. در مقابل، شهاب‌واره‌ای که با زاویه‌ای کم و به صورت مایل وارد جو می‌شود، مسیر بسیار طولانی‌تری را در اتمسفر طی می‌کند و در نتیجه، برای مدت طولانی‌تری تحت تأثیر حرارت و اصطکاک شدید قرار می‌گیرد که این امر شانس بقای آن را به شدت کاهش می‌دهد.
خطر برخورد شهاب سنگ به زمین: آیا باید نگران باشیم؟
اگرچه سالانه هزاران شهاب سنگ به زمین می‌رسند، اما اکثر آن‌ها آنقدر کوچک هستند که هیچ خسارتی به بار نمی‌آورند و اغلب در مناطق دورافتاده، اقیانوس‌ها یا صحراها فرود می‌آیند و هرگز پیدا نمی‌شوند. تشخیص آن‌ها از سنگ‌های زمینی نیز برای یک فرد عادی بسیار دشوار است. با این حال، تاریخ مواردی نادر اما قابل توجه از برخورد شهاب سنگ به زمین و آسیب‌های ناشی از آن را ثبت کرده است که در ادامه دو مورد از آن‌ها را بیان می‌کنیم:
آن هاجز (Ann Hodges) در سال 1954: اولین مورد مستند از آسیب مستقیم یک شهاب سنگ به یک انسان در ایالات متحده، در نوامبر سال 1954 در آلاباما رخ داد. زنی به نام آن هاجز در خانه‌اش در حال استراحت بود که یک شهاب سنگ به وزن حدود 8 پوند (حدود 3.6 کیلوگرم) سقف خانه‌اش را شکافت، به رادیوی او برخورد کرد و سپس به پهلویش اصابت نمود. خوشبختانه، او از این حادثه تنها با یک کبودی بزرگ و البته داستانی شگفت‌انگیز برای تعریف کردن، جان سالم به در برد. این مورد نشان داد که اگرچه بسیار نادر است، اما چنین برخوردی غیرممکن نیست.
رویداد چلیابینسک (Chelyabinsk) در سال 2013: در فوریه 2013، یک شهاب به بزرگی یک خانه وارد آسمان روسیه شد. این جرم فضایی در ارتفاع 14 مایلی (حدود 23 کیلومتری) از سطح زمین منفجر شد. این انفجار هوایی آنچنان قدرتمند بود که موج شوک حاصل از آن، شیشه‌های پنجره‌ها را در منطقه‌ای به وسعت 200 مایل مربع (بیش از 500 کیلومتر مربع) خرد کرد و به ساختمان‌ها آسیب رساند. در نتیجه این رویداد، بیش از 1,600 نفر، عمدتاً به دلیل شکستن شیشه‌ها، مجروح شدند. رویداد چلیابینسک یک زنگ خطر جدی بود که نشان داد حتی اگر یک شهاب سنگ مستقیماً به زمین برخورد نکند، انفجار آن در جو نیز می‌تواند پیامدهای گسترده و خطرناکی داشته باشد.
سپر دفاعی زمین و نتیجه‌گیری نهایی
با وجود این موارد استثنایی، پاسخ به این سوال که “آیا باید نگران باشیم؟” عمدتاً “نه” است. اتمسفر زمین به عنوان یک سپر دفاعی فوق‌العاده عمل می‌کند و ما را از بمباران دائمی سنگ‌های فضایی محافظت می‌نماید. این لایه محافظ، تقریباً تمام شهاب‌واره‌های ورودی را قبل از رسیدن به سطح زمین می‌سوزاند و از بین می‌برد.
در واقع، به لطف همین سپر است که ما می‌توانیم به جای نگرانی از برخورد شهاب سنگ به زمین، از تماشای بارش‌های شهابی تماشایی لذت ببریم. این رویدادهای آسمانی، که چندین بار در طول سال قابل مشاهده هستند، یادآور زیبایی و در عین حال قدرت کیهانی هستند که سیاره ما در آن شناور است. در نهایت، اگرچه هزاران شهاب سنگ سالانه به زمین می‌رسند، اما احتمال اینکه یکی از آن‌ها خطری جدی برای زندگی ما ایجاد کند، بسیار ناچیز است.
