بیش از 3.5 میلیارد سال است که حیات بر روی زمین جریان دارد. در این سال‌های طولانی، موجودات مختلفی بر روی زمین زندگی کرده‌اند، بسیاری از گونه‌ها انقراض را تجربه کرده‌اند و بعد از آن‌ها نیز موجودات و گونه‌های جدیدی بر روی این کره خاکی ظاهر شده‌اند. این چرخه مدام در اکوسیستم تکرار شده، گویی انقراض گونه‌ها همواره بخشی از چرخه‌ی تکامل بوده است. گاهی در نظام طبیعت پیش می‌آید که در برخی گونه‌ها سرعت از بین رفتن بیش از سرعت تشکیل گونه‌های نو است و بدین شکل طبیعت انقراض جمعی را به خود می‌بیند. در چنین شرایطی تعادلی که در طبیعت وجود دارد از بین رفته و اعضای اکوسیستم دیگر به راحتی گذشته زندگی نخواهند کرد.
انقراض دسته جمعی معمولاً به عنوان از بین رفتن حدود سه چهارم از همه گونه‌های موجود در کره زمین در طی یک دوره زمانی زمین شناسی “کوتاه” تعریف می‌شود. با توجه به زمان زیاد از زمان آغاز حیات در این سیاره، “كوتاه” به معنای چیزی كمتر از 2.8 میلیون سال تعریف شده است. دوره‌ی کامبرین حدود 540 میلیون سال پیش آغاز شده است و با توجه به تعاریف داده شده تا به امروز 5 انقراض جمعی را اکوسیستم به خود دیده که در آن‌ها طیف وسیعی از جانداران از بین رفته است. اصطلاحاً به این 5 انقراض “5 بزرگ” (Big Five) می‌گویند و در واقع معیاری است برای سنجش عملکرد بشر امروزی که آیا در حال راندن طبیعت به سوی ششمین انقراض دسته جمعی هست یا نه.
پنج انقراض بزرگ
پنج انقراض جمعی یاد شده به طور متوسط هر 100 میلیون سال یکبار اتفاق افتاده‌اند. هر چند که در زمان‌بندی آن‌ها هیچ الگوی قابل ردیابی و خاصی وجود ندارد. هر انقراض نیز به طور متوسط بین 50 هزار تا 2.76 میلیون سال به طول انجامیده است.
برای شروع، اولین انقراض دسته جمعی در اواخر دوره اردویسین (Ordovician) حدود 443 میلیون سال پیش اتفاق افتاد و بیش از 85 درصداز همه گونه‌ها را از بین برد. نکته‌ای که دانشمندان زمین شناسی به آن توجه دارند علت بوجود آمدن این دوره‌ها است. برای مثال، اردوویان به نظر می‌رسد نتیجه‌ی تغییرات شگرف و عظیم در آب و هوا باشد؛ ابتدا یک دوره یخبندان در مقیاس سیاره‌ای (“عصر یخبندان” در مقیاس جهانی) و سپس یک دوره گرم شدن سریع.
دومین انقراض دسته جمعی در اواخر دوره دوونین (Devonian) حدود 374 میلیون سال پیش اتفاق افتاد. این انقراض حدود 75 درصد از کلیه گونه‌ها را تحت تأثیر قرار داد که بیشتر آن‌ها بی‌مهرگان ساکن در دریاهای گرمسیری بودند. علت به‌وقوع پیوستن این انقراض را می‌توان تغییرات در سطح دریا و گرم شدن و سرد شدن کره زمین دانست. همچنین در این دوره بود که گیاهان شروع به تصرف خشکی‌ها کردند که نتیجه آن کاهش غلظت دی اکسید کربن در سطح جهان بود. علاوه بر آن همه تغییرات ذکر شده با تغییر ماهیت خاک و کم بودن مقدار اکسیژن همراه بود.
سومین و ویرانگرترین انقراض بین 5 انقراض موجود در پایان دوره پرمین (Permian) حدود 250 میلیون سال پیش اتفاق افتاد. این اتفاق بیش از 95 درصد از کل گونه‌های موجود در آن زمان را از بین برد. دلایل متعددی برای این انقراض یاد شده است. برخی از دلایل مطرح شده شامل برخورد سیارکی است که هوا را با ذرات خاک پر کرده و باعث ایجاد شرایط نامساعد آب و هوایی برای بسیاری از گونه‌ها شده است. گرد و غبار موجود در هوا می تواند نور و گرمای خورشید را مسدود کرده و باران‌های شدید اسیدی ایجاد کند. برخی از دلایل احتمالی دیگر هنوز هم مورد بحث است، از جمله این دلایل می‌توان به فعالیت‌های گسترده‌ی آتشفشانی در موقعیت امروزی سیبری، افزایش سمیت اقیانوس ناشی از افزایش مونو اکسید کربن اتمسفر یا انتشار آب عاری از اکسیژن در قسمت‌های عمیق اقیانوس، اشاره کرد.
پنجاه میلیون سال پس از انقراض بزرگ پرمین، حدود 80 درصد از گونه‌های جهان دوباره در طول رویداد تریازیک (Triassic) منقرض شدند. این انقراض توجه بسیاری را به خود جلب کرده است و احتمالاً در اثر فعالیت‌های زمین شناسی عظیم در ناحیه‌ای که امروزه اقیانوس اطلس وجود دارد، رخ داده و باعث افزایش غلظت دی اکسید کربن اتمسفر، افزایش درجه حرارت جهانی و بوجود آمدن اقیانوس‌های اسیدی شده است.
آخرین و احتمالاً شناخته شده ترین انقراض انبوهی که روی داده، در دوره کرتاسه (Cretaceous) بوده است. انقراضی که تخمین زده می‌شود 76 درصد از کل گونه‌ها از جمله دایناسورها و بسیاری از پرندگان در طی آن منقرض شدند. دایناسورها قبل از این انقراض بر جهان حاکمیت می‌کردند و از بین رفتن این شکارچیان فوق العاده قوی، باعث شد پستانداران فرصتی جدید برای زاد و ولد و اشغال زیستگاه‌های جدید داشته باشند که نتیجه این امر تکامل یافتن بشر بود. از بین تمام دلایلی که برای این انقراض ذکر می‌شود دو دلیل محتمل‌تر از بقیه می‌باشد که در ادامه به آن‌ها خواهیم پرداخت؛ محتمل‌ترین علت انقراض انبوه کرتاسه، تأثیرات فرازمینی در یوکاتان در مقر مکزیک کنونی، فوران گسترده آتشفشانی در استان دکان در غرب و مرکز هند کنونی و یا هر دو اتفاق به صورت ترکیبی است.
آیا امروزه بحران تنوع زیستی می‌تواند به ششمین انقراض انبوه بدل شود؟
سیاره‌ای که ما در آن زندگی می‌کنیم در حال حاضر تنها سکونت‌گاه ماست و متحمل وقایع زیادی شده است که علت اکثر آن‌ها انسان‌ها بوده‌اند. زمین هم اکنون به دلیل بهره‌برداری بیش از حد توسط نسل بشر، بحران انقراض را تجربه می‌کند. اما اینکه آیا این انقراض ششمین انقراض دسته جمعی محسوب می‌شود یا خیر، بستگی به این دارد که شدت انقراض در حال رخ دادن چقدر است. آیا بیشتر از متوسط انقراض‌های گذشته است؟! این نرخ نشان می‌دهد که چگونه در صورت عدم تلاش بشر، تعداد زیادی از گونه‌ها از بین خواهند رفت. این اطلاعات توسط مستندات فسیلی قابل ارزیابی است، به نحوی که دانشمندان زمین شناسی به خوبی می‌توانند این پیش‌گویی‌ها را انجام دهند.
جدا از انقراض‌های پنج‌گانه، فعالیت‌های مستقیم و غیر مسقیم انسانی گونه‌ها را متحمل ضررهای جبران‌ناپذیری می‌کند. تخریب و تکه تکه شدن زیستگاه‌ها بر اثر فعالیت‌های ما انسان‌ها، بهره‌برداری مستقیم مانند ماهیگیری و شکار، آلودگی شیمیایی، آلودگی گرمایی که منشا آن انسان‌ها هستند از جمله‌ی اعمال مخرب نسل بشر هستند. پیش‌بینی می‌شود چنان چه بشر به این اعمال خود با همین شتاب ادامه دهد چیزی فجیع‌تر از انقراض‌های گذشته زمین را باعث خواهد شد.
اگر محافظه کارانه به این مساله نگاهی بیندازیم، متوجه می‌شویم که مستندات فسیلی و نرخ‌های انقراض بیانگر این مساله هستند که، انسان باعث خواهد شد زمین زودتر از آنچه پیش‌بینی شده انقراض ششم را تجربه نماید. نکته حائز اهمیت این است که قضیه انقراض ششم توسط انسان به چندین میلیون سال تکامل احتیاج دارد تا شرایط به حال طبیعی بازگردد. اگرچه خیلی‌ها توجهی به این مساله ندارند، اما باید دانست که انقراض به دنبال از دست دادن جمعیت در گروه‌های کوچک اکوسیستمی اتفاق می‌افتد. هم اکنون لیست قرمزی از گونه های در حال انقراض در اتحادیه بین المللی برای حفاظت از طبیعت و زمین ارائه شده است که از نتایج مهم این برآورد، از دست دادن 32 درصد از جمعیت تمام گونه‌ها است، به طوری که با حساب و کتابی ساده می‌توان گفت از سال 1970 حدود 60 درصد از جمعیت مهره‌داران از بین رفته و این اعداد و ارقام خبر از یک فاجعه بزرگ می‌دهند. استرالیا که همیشه تنوع وسیعی از گیاهان و جانداران را داشته هم اکنون در معرض از دست دادن حداقل 1000 گونه گیاهی و 300 گونه جانوری است.
اگرچه زیست شناسان هنوز در حال بحث و تبادل نظر هستند و مطمئن نیستند که میزان این انقراض تا چه اندازه از پنج انقراض قبلی فراتر می‌رود، اما با این وجود برآوردهای محافظه کارانه نشان از از دست دادن فوق العاده سریع تنوع زیستی دارند که به طور قطع می‌تواند نشانه‌ای از انقراض دسته جمعی ششم باشد.
در حقیقت، برخی از مطالعات نشان می‌دهند که در شرایط امروزی که تمام عناصر طبیعی به یکدیگر وابسته هستند، مانند شتاب در تغییرات آب و هوا، تغییر ترکیب جوی ناشی از صنایع انسانی و فشارهای اکولوژیکی ناشی از مصرف انسان از منابع موجود، طوفان مناسبی برای انقراض را بوجود آورده است. همه این شرایط در کنار هم نشان می‌دهد که انقراض جمعی ششم در حال انجام است. امید است با آگاهی از این انقراض افراد بیشتری دوستدار طبیعت شوند و به حمایت از آن به پا خیزند.
