به راستی که آتشفشان ها معماران زمین هستند چرا که بیش از 80 درصد از سطح سیاره زمین را ایجاد کرده‌اند و پایه‌ای را بنا نهاده‌اند که به حیات اجازه رشد داده است. نیروی انفجاری آن‌ها کوه‌ها و همچنین دهانه‌ها را ایجاد می‌کند و رودخانه‌های گدازهها در دل اعماق تاریک زمین گسترش می‌یابند. اما با گذر زمان، عناصر سازنده این آتشفشان ها سر به طغیان برداشته و مواد مذاب را از زندان‌های سنگی‌شان آزاد می‌کنند و اینگونه فوران آتشفشان ها رخ می‌دهد.
شاید ندانید که در هر قاره، حتی قطب جنوب، آتشفشان وجود دارد. امروزه هنوز حدود 1500 آتشفشان در سراسر جهان فعال هستند. از این تعداد، 161 آتشفشان (یعنی بیش از 10 درصد) در داخل مرزهای ایالات متحده قرار دارند. اما نوع هر آتشفشان متفاوت است. برخی مانند کوه پیناتوبو در فلیپین به علت فوران آتشفشانی گسترده در سال 1991 معروفند و هنوز فعالند و برخی دیگر مانند آتشفشان کیلاویا در هاوایی، رودخانه‌‌ای از گدازهها را به سمت مناطق مسکونی راهی می‌کنند.
آیا تاکنون از خود پرسیده‌اید که آتشفشان ها چگونه تشکیل می‌شوند؟
اکثر آتشفشان های جهان در امتداد مرزهای صفحات تکتونیکی زمین شکل می‌گیرند یعنی گستره‌های عظیم لیتوسفر (سنگ کره) سیاره ما که پیوسته جابجا می‌شوند و به یکدیگر برخورد می‌کنند. هنگامی که صفحات تکتونیکی با هم برخورد می‌کنند، یکی از آن‌ها اغلب در اعماق زیر دیگری در منطقه‌ای که به عنوان منطقه فرورانش شناخته می‌شود فرو می‌رود. با فرو رفتن توده خشکی در اعماق زمین، دما و فشار بالا می‌رود و آب از سنگ ها آزاد می‌شود. آب نقطه ذوب سنگ پوشاننده را اندکی کاهش داده و ماگما را تشکیل می‌دهد که می‌تواند راه خود را به سطح باز کند یعنی جرقه حیات برای دوباره فعال شدن یک آتشفشان در حال خواب.
با این حال، همه آتشفشان ها به فرورانش(لغزیدن یک پوسته زیر پوسته دیگر) مرتبط نیستند. یکی دیگر از راه‌هایی که آتشفشان ها می‌توانند تشکیل شوند، چیزی است که به عنوان آتشفشان نقطه داغ شناخته می‌شود. در این شرایط، یک ناحیه از فعالیت ماگمایی یا یک نقطه داغ در وسط یک صفحه تکتونیکی می‌تواند از میان پوسته به سمت بالا حرکت کند و یک آتشفشان تشکیل دهد. اگرچه تصور می‌شود که نقطه داغ تا حد زیادی ساکن است، صفحات تکتونیکی به حرکت آهسته خود ادامه می‌دهند و خطی از آتشفشان ها یا جزیره‌ها را روی سطح می‌سازند. تصور می شود که این مکانیسم در پشت زنجیره آتشفشانی هاوایی باشد.
حال که تا حدودی ساختار آتشفشان ها برایتان بیان شد، در ادامه نیز با دیجی رو همراه باشید تا 10 حقیقت جالب در مورد آتشفشان ها را با هم بخوانیم. شاید برخی از این حقایق را بدانید و برخی دیگر ممکن است شما را شگفت زده کند. در هر صورت، آتشفشان ها بناهای شگفت انگیز طبیعت هستند که باید به آن‌ها احترام گذاشت.
بیشتر بخوانید: با بزرگترین و مشهورترین آتشفشان های زمین آشنا شوید
1. سه نوع اصلی آتشفشان در دنیا وجود دارد
اگرچه آتشفشان ها همگی از ماگمای داغی به وجود می‌آیند که به سطح زمین می‌رسند و فوران می‌کنند، اما انواع مختلفی دارند.
- آتشفشان های سپری شکل دارای جریان‌های گدازه‌ای با چسبناکی کم هستند که ده‌ها کیلومتر جریان دارند. این باعث می‌شود که آن‌ها بسیار عریض با کناره‌های صاف شیبدار باشند، مانند هاوایی.
- آتشفشان های استراتو یا ترکیبی از انواع مختلفی از گدازهها و فوران‌های خاکستر و سنگ تشکیل شده‌اند و تا ارتفاعات عظیمی رشد می‌کنند. بیشتر آتشفشانهای خطرناک در غرب ایالات متحده و آتشفشان دماوند و تفتان از این نوع‌اند.
- آتشفشان های مخروطی یا گنبدی شکل معمولاً کوچک‌تر هستند و از فوران‌های کوتاه‌مدت ناشی می‌شوند که فقط مخروطی به ارتفاع حدود 400 متر می‌سازد.
2. فوران آتشفشان ها به دلیل فرار ماگما
حدود 30 کیلومتر زیر پای شما گوشته زمین است. این منطقه از سنگ های فوق‌العاده داغ تشکیل شده است که تا هسته زمین گسترش می‌یابد. این منطقه آنقدر داغ است که سنگ مذاب می‌تواند فشرده شود و حباب‌های غول پیکری از سنگ مایع به نام اتاقک ماگما را تشکیل دهد. این ماگما سبک‌تر از سنگ‌های اطراف است، بنابراین بالا می‌آید و شکاف‌ها و درزهایی در پوسته زمین پیدا می‌کند. هنگامی که در نهایت به سطح می‌رسد، به صورت گدازه، خاکستر، گازهای آتشفشانی و سنگ از زمین فوران می‌کند. این مواد هنگامی که در زیر زمین هستند ماگما و وقتی که به سطح فوران می‌کند گدازه نامیده می‌شوند.
3. آتشفشان ها می‌توانند فعال، خفته یا خاموش باشند
آتشفشان فعال، آتشفشانی است که در زمان‌های تاریخی (در چند هزار سال اخیر) فوران داشته است. آتشفشان خوابیده یا خفته، آتشفشانی است که در زمان‌های تاریخی فوران کرده است و قابلیت فوران مجدد را دارد، فقط اخیراً فوران نکرده است و گویا به خواب رفته است تا تجدید قوا کند. اما یک آتشفشان خاموش، آتشفشانی است که دانشمندان فکر می‌کنند احتمالا دیگر هرگز فوران نخواهد کرد.
4. آتشفشان ها می‌توانند به سرعت رشد کنند
اگرچه برخی از آتشفشان ها ممکن است هزاران سال طول بکشد تا تشکیل شوند، برخی دیگر می‌توانند یک شبه رشد کنند. به عنوان مثال، آتشفشان پاریکوتین که از نوع مخروط خاکستر است در مزرعه ذرتی در دهکده‌ای به نام پاریکوتین مکزیک ظاهر شد.
اهالی این دهکده تا سه هفته پیش از سربرآوردن آتشفشان صداهایی رعدمانند می‌شنیدند که با وجود آسمان صاف و بدون ابر برایشان شگفت‌آور بود. تا آنکه در 20 فوریه 1943، یک کشاورز مکزیکی و همسرش که در مزرعه ذرتشان مشغول کار بودند دیدند که زمین پیش رویشان بالا آمده، ترک خورده و شکافی 2 تا 2.5 متری در آن ایجاد شده است. پس از آن صداهایی سوت مانند شنیده شده و از شکاف ایجاد شده دودی شروع به بیرون آمدن کرد که بنا به گفته آن‌ها، بوی تخم مرغ گندیده می‌داده که نشانه خروج گاز بوده است. با گذشت تنها چند ساعت شکاف ایجاد شده به یک آتشفشان کوچک بدل شد و در عرض یک هفته 5 طبقه بلند آمد و در پایان یک سال به بیش از 336 متر رسید. فوران‌های پاریکوتین از سال 1943 تا 1952 طول کشید و سرانجام این آتشفشان جوان در سال 1952 در ارتفاع 424 متری به رشد خود پایان داد. طبق استانداردهای زمین شناسی، این زمان رشد برای یک آتشفشان بسیار سریع است از این رو آتشفشان پاریکوتین به عنوان یکی از عجایب هفت‌گانه طبیعی شناخته می شود.
5. در حال حاضر 20 آتشفشان، در حال فوران هستند
احتمالاً در زمانی که شما این مطلب را می‌خوانید، در مناطقی دیگر از این جهان پهناور، حدود 20 آتشفشان فعال در حال فوران هستند. برخی در حال تجربه فعالیت‌های جدیداند و برخی دیگر به فوران خود ادامه می‌دهند. زمین شناسان تخمین می زنند که 1300 فوران در 10000 سال گذشته رخ داده است. اما شاید ندانید که سه چهارم فوران‌ها در زیر اقیانوس‌ها رخ می‌دهد، در حالی که هیچ زمین‌شناسی اصلاً از آن اطلاعی ندارد. یکی از دلایل این اتفاق این است که آتشفشان ها در پشته‌های میانی اقیانوس رخ می‌دهند، جایی که صفحات اقیانوس از هم جدا می‌شوند. اگر آتشفشان های زیر آب را به آمار بالا اضافه کنید، تخمین زده می‌شود که در مجموع حدود 6000 آتشفشان وجود دارد که در 10000 سال گذشته فوران کرده‌اند.
6. آتشفشان ها خطرناک هستند
آیا این را می‌دانستید که یکی از مرگبارترین آتشفشان ها، کراکاتوآ بود که در سال 1883 فوران کرد و باعث سونامی شد و 36000 نفر را به کام مرگ کشاند.
دیگر آتشفشان مرگبار، وزوویوس است که در سال 79 پس از میلاد منفجر شد و شهرهای پمپئی و هرکولانیوم را مدفون کرد و 16000 نفر را کشت. دیگری کوه پله در جزیره مارتینیک در سال 1902، شهری با 30000 نفر را ویران کرد.
خطرناک‌ترین جنبه آتشفشان ها جریان‌های آذرآواری(جریانی از گاز داغ و سنگ با سرعت زیاد) مرگباری هستند که در طول یک فوران از سمت یک آتشفشان منفجر می‌شوند. اینها حاوی خاکستر، سنگ و آبی هستند که صدها کیلومتر در ساعت حرکت می‌کنند و دمای آن‌ها به بیش از 1000 درجه سانتیگراد می‌رسد.
7. ابر آتشفشان ها واقعا خطرناک است
زمین شناسان فوران‌های آتشفشان ها را با استفاده از شاخص انفجار آتشفشان اندازه گیری می‌کنند که میزان مواد آزاد شده را اندازه گیری می‌کند. فوران “کوچک” مانند کوه سنت هلن 5 از 8 بود که یک کیلومتر مکعب مواد را آزاد می‌کرد. بزرگترین انفجار ثبت شده توبا(Toba) است که تصور می شود 73000 سال پیش فوران کرده است، بیش از 1000 کیلومتر مکعب ماده آزاد کرد و دهانه‌ای به طول 100 کیلومتر و عرض 30 کیلومتر ایجاد نمود. این انفجار، جهان را در عصر یخبندان فرو برد.
8. بلندترین آتشفشان منظومه شمسی روی زمین نیست
درست است، بلندترین آتشفشان منظومه شمسی اصلاً روی زمین نیست، بلکه در مریخ قرار دارد. المپوس مونس، در مریخ، یک آتشفشان سپری شکل غول پیکر است که تا ارتفاع 27 کیلومتری بالا می‌رود و عرض آن 550 کیلومتر است. این کوه می تواند صد قله مانند دماوند را در خود جای دهد و پهنایی به اندازه کشور نپال دارد. دانشمندان فکر می‌کنند دلیل اینکه Olympus Mons توانسته است تا این اندازه بزرگ شود این است که هیچ صفحه تکتونیکی در مریخ وجود ندارد. سیاره سرخ بدلیل ساختار زمین شناختی خود و جاذبه اندکش محل مناسبی برای تولد آتشفشان های غول پیکر است. به همین خاطر تنها یک نقطه داغ توانست برای میلیاردها سال فوران کند و آتشفشان را بزرگتر و بزرگتر کند.
9. بلندترین و بزرگترین آتشفشان های روی زمین در کنار هم قرار دارند
بلندترین آتشفشان روی زمین، مائونا کیا در هاوایی با ارتفاع 4207 متر است. این تنها کمی بزرگتر از بزرگترین آتشفشان روی زمین،
مائونا لوا(Mauna Loa) با ارتفاع 4169 متر است.
هر دو آتشفشان ها سپری شکل بوده و از کف اقیانوس بالا می‌آیند. اگر بتوانید Mauna Kea را از قاعده اقیانوس تا قله آن اندازه گیری کنید، ارتفاع واقعی آن 10203 متر می‌شود، یعنی از قله اورست نیز بلندتر است. در نتیجه با توجه به شرایط آب و هوایی ثابت و ارتفاع قله، محل مناسبی برای ستاره شناسان و اهل نجوم شناخته شده‌است.
10. دورترین نقطه از مرکز زمین یک آتشفشان است
ممکن است فکر کنید که قله اورست دورترین نقطه از مرکز زمین است، اما این درست نیست. در حقیقت، این عنوان به آتشفشان چیمبورازو تعلق دارد. این کوه که بلندترین قله و آتشفشان در اکوادور است، بلندترین کوه جهان از لحاظ ارتفاع از مرکز زمین نیز محسوب می‌شود. این پدیده به دلیل شکل خاص کره زمین است که در ناحیه استوا، ضخیم‌تر است (دارای شکم دادگی است).
به دلیل شکل خاص کره زمین، شعاع کره زمین در استوا بیشترین مقدار است. چیمبورازو فقط یک درجه با استوا فاصله دارد در حالیکه این مقدار برای اورست (بلندترین قله جهان) 28 درجه است. فاصله قله چیمبورازو از مرکز زمین 6384٫4 کیلومتر است و این فاصله برای اورست 6382٫3 کیلومتر است که دقیقا 2168 متر از اورست بیشتر است.
نخستین کوهنوردی که توانست با موفقیت به قله آتشفشان چیمبورازو برسد، ادوارد ویمپر بریتانیایی بود که دو بار در سال 1880 آن را فتح نمود.
آیا شما هم دانستنی‌های جالب دیگری از آتشفشان ها می‌دانید؟ آن‌ها را با ما در میان بگذارید و همچنین ما را از نظرات خود آگاه کنید.
