به مدت هزاران سال، ماه از راهی دور الهام بخش انسان‌ها بوده است. اما با این حال، این چراغ راهنمای روشن در آسمان شب زمین که بیش از 200000 مایل (321868 کیلومتر) دورتر از ما قرار دارد، دست نیافتنی باقی مانده بود و انسان‌ها همواره این آرزو را در دل داشتند که روزی بتوانند بر روی آن قدم بگذارند. این آرزو بالاخره در روز 13 سپتامبر 1959 (21 شهریور 1338) و زمانی که فضاپیمای بدون سرنشین لونا 2 متعلق به اتحاد جماهیر شوروی سابق، بر روی سطح ماه فرود آمد به حقیقت مبدل گشت.
طبق گزارش ناسا، پروژه لونا 2 با فرود بر روی ماه میان دو منطقه دریای باران (Mare Imbrium) و دریای آرامش (Mare Serenitatis)، یک حفره ایجاد کرد. آن لحظه حیاتی که موجب برافراشته شدن گرد و غبار ماه شد، نشان‌دهنده آغاز تلاش‌های بشر برای کاوش در این قمر درخشان بود و اکنون، طبق مقاله‌ای که در 8 دسامبر در مجله علوم زمین‌شناسی به چاپ رسیده است، برخی دانشمندان بر این باورند که درست از همان زمان، یک دوره زمین‌شناسی جدید برای ماه به نام “آنتروپوسن ماه” (Lunar Anthropocene) آغاز شده است.
توضیح: آنتروپوسن (Anthropocene) در لغت به معنای “دوران انسان” بوده و اصطلاحی است که برای توصیف دوره‌ای از تاریخ زمین به کار می‌رود که در آن فعالیت‌های انسانی به طور چشمگیری بر اقلیم و محیط زیست زمین تأثیر گذاشته‌اند. این اصطلاح نشان می‌دهد که انسان تبدیل به یک نیروی زمین‌شناختی شده است و تغییرات آب و هوایی، انقراض گونه‌ها، و تخریب محیط زیست به شدت تحت تأثیر فعالیت‌های انسانی قرار گرفته‌اند. بنابراین، آنتروپوسن را می‌توان به عنوان عصر حاکمیت انسان تلقی کرد.
جاستین هولکامب، نویسنده ارشد این مقاله و محقق پسادکتری در سازمان زمین‌شناسی کانزاس در دانشگاه کانزاس، در این مورد چنین گفته است:
مفهوم کلی “آنتروپوسن ماه” همانند بحث در مورد آنتروپوسن بر روی زمین است. یعنی بررسی اینکه انسان‌ها تا چه حد بر سیاره ما تأثیر گذاشته‌اند.
هولکامب در ادامه نیز گفته:
در این زمینه اتفاق نظر وجود دارد که آنتروپوسن بر روی زمین در گذشته آغاز شده است؛ چه چند صد هزار سال پیش و چه در دهه 1950. به همین ترتیب، ما استدلال می‌کنیم که آنتروپوسن ماه نیز آغاز شده، اما می‌خواهیم از وارد شدن آسیب جدی یا تأخیر در شناسایی آن تا زمانی که بتوانیم اثرات و آلودگی‌های ناشی از حضور و فعالیت انسان بر روی ماه را اندازه‌گیری کنیم، جلوگیری نماییم که مطمئناً در آن زمان دیگر خیلی دیر خواهد بود.
دانشمندان سالیان سال تلاش کرده‌اند تا آنتروپوسن قطعی بر روی زمین را اعلام کنند، و اخیراً شواهد جدیدی از یک محل در کانادا ارائه داده‌اند که برخی محققان بر این باورند نشان‌دهنده آغاز فصل دگرگون‌کننده‌ای در تاریخ سیاره ما محسوب می‌شود.
ایده “آنتروپوسن ماه” در حالی مطرح می‌شود که آژانس‌های فضایی دولتی بار دیگر برای بازگشت به ماه علاقه‌مند شده‌اند و برخی شرکت‌های تجاری خصوصی نیز دوست دارند این کار را برای اولین بار تجربه کنند.
نویسندگان این مقاله استدلال می‌کنند که محیط ماه، که پیشتر در آغاز دوران “آنتروپوسن ماه” توسط انسان‌ها شکل گرفته، با افزایش اکتشافات به شکلی دراماتیک‌تر دستخوش تغییرات خواهد شد.
ردپای بشر بر روی ماه
علاقه‌مندان به طبیعت و بازدیدکنندگان پارک‌های ملی احتمالاً با مفهوم “هیچ ردی به جا نگذاشتن” آشنا هستند که در واقع، احترام به محیط‌های طبیعی و حفظ آن‌ها (مثلاً با دفع صحیح زباله‌ها)، به همان صورتی است که در ابتدا یافت شده‌اند.
با اینکه چنین وسواسی در خصوص زمین مدت‌هاست مطرح شده و از سوی کارشناسان جدی گرفته می‌شود، اما ماه، پر از اثرات اکتشاف است و کسی هم در مورد آن صحبت نمی‌کند.
بر اساس این مقاله، از زمان فرود لونا 2 بر روی سطح ماه، بیش از صد فضاپیمای دیگر نیز بر روی سطح ماه سقوط کرده و یا فرود نرم داشته‌اند و “انسان‌ها در حداقل 58 مکان دیگر بر روی ماه، باعث به وجود آمدن تغییراتی در سطح شده‌اند. واقعیت این است که فرود بر روی سطح ماه بسیار دشوار است و سقوط‌های متعددی که اثر و حفره‌های ایجاد شده توسط آن‌ها بر روی ماه به خوبی قابل مشاهده است، این موضوع را اثبات می‌کنند.
مسابقه‌ای فضایی که در دوران جنگ سرد بین اتحاد جماهیر شوروی و ایالات متحده آمریکا شکل گرفت، مجموعه‌ای از مأموریت‌های ماه را آغاز کرد و اکثر آن‌ها از آن زمان تاکنون بدون سرنشین بوده‌اند. مأموریت‌های آپولوی ناسا اولین مأموریت‌هایی بودند که در دهه 1960 انسان‌ها را به مدار ماه فرستادند و سرانجام در سال 1969 با مأموریت آپولو 11، اولین فرود ایمن فضانوردان بر روی سطح ماه ممکن شد. در نهایت نیز 12 فضانورد ناسا بین سال‌های 1969 تا 1972 بر روی سطح ماه قدم گذاشتند.
بر اساس آنچه که در مقاله ذکر شده، با ورود انسان‌ها به ماه، انبوهی از اشیاء بر روی سطح این کره درخشان به جا مانده است که شامل تجهیزات علمی برای آزمایش‌ها، اجزای فضاپیماها، پرچم‌ها، عکس‌ها و حتی توپ‌های گلف، کیسه‌های مدفوع انسان و متون مذهبی می‌شود.
ماه از روی زمین و اینجایی که ماه هستیم، تغییرناپذیر به نظر می‌رسد. اما باید توجه داشت که این یار قدیمی کره زمین، جو محافظتی یا مگنتوسفری مانند آنچه که در سیاره حیات‌بخش ما دیده می‌شود، ندارد. شهاب سنگ‌های ریز به طور مرتب به سطح آن برخورد می‌کنند، زیرا ماه هیچ راهی برای محافظت از خود در برابر سنگ‌های فضایی ندارد.
به گفته محققان، اعلام آنتروپوسن ماه می‌تواند روشن سازد که این کره نیز به شیوه‌هایی در حال تغییر است (به دلیل اکتشافات انسانی) که به طور طبیعی امکان آن وجود نداشت.
هولکامب می‌گوید:
فرآیندهای فرهنگی در حال پیشی گرفتن از پس‌زمینه طبیعی فرآیندهای زمین‌شناسی در ماه هستند. این فرآیندها شامل رسوبات متحرکی است که ما از آن‌ها به عنوان “رگولیت” در ماه یاد می‌کنیم. به طور معمول، این فرآیندها شامل برخوردهای شهاب سنگی و رویدادهای حرکت توده‌ای است. با این حال، هنگامی که تأثیر ماه‌نوردها، فرودگرها و حرکات انسان را در نظر می‌گیریم، این موارد به طور قابل توجهی رگولیت را بر هم می‌زند.
نویسندگان این مقاله همچنین نوشته‌اند که ماه همچنین ویژگی‌های خاصی مانند یک اگزوسفر ظریف متشکل از غبار و گاز و یخ در بخش تاریک خود است که آسیب‌پذیر هستند و ممکن است با اکتشافات مداوم آسیب ببینند. بنابراین، ماموریت‌های آینده باید کاهش اثرات مخرب بر محیط ماه را نیز در نظر بگیرند.
تب و تاب اکتشاف در ماه
این روزها یک مسابقه فضایی جدید در حال داغ شدن است و کشورهای متعددی خبر از ماموریت‌های رباتیک و خدمه‌دار خود برای اکتشاف قطب جنوبی ماه و دیگر مناطق دور از دسترس و کمتر اکتشاف شده آن داده‌اند.
ماموریت چاندرایان-3 هند در سال 2023 پس از سقوط فضاپیمای لونا 25 روسیه و فرودگر هاکوتو-آر شرکت ژاپنی ایسپیس، یک فرود موفق تاریخی را روی ماه انجام داد. امسال نیز چندین ماموریت دیگر در راه ماه هستند که از جمله آن‌ها می‌توان به فرودگر Moon Sniper ژاپن اشاره کرد که انتظار می‌رود در 19 ژانویه (29 دی) برای فرود در سطح ماه اقدام کند.
در یکی از جنجالی‌ترین موارد، فضاپیمای پرگرین شرکت آستروباتیک تکنولوژی این هفته و همراه با اعتراضات ملت ناواهو (یک قلمروی شبه خودمختار تحت کنترل سرخ‌پوستان آمریکایی است) پرتاب شد. این فضاپیما بقایای انسانی را که مشتریان برای فرستادن به آن‌ها سطح ماه پول پرداخت کرده‌اند، با خود حمل می‌کند و همین مسئله بار دیگر باعث شده تا بحث کنترل ماه مطرح شود. البته، تنها چند ساعت پس از پرتاب مشکلی در سیستم پیشرانش پرگرین به وجود آمد که به معنای آن است که این فضاپیما نمی‌تواند تلاشی برای فرود روی ماه انجام دهد و در حال حاضر سرنوشت آن نامشخص است!
ناسا هم با برنامه آرتمیس خود قصد بازگرداندن انسان به سطح ماه تا سال 2026 را دارد. اهداف این آژانس هوایی شامل ایجاد بستری برای حضور پایدار انسان روی ماه و توسعه زیستگاه‌هایی است که از منابعی مانند یخ آب در قطب جنوبی ماه استفاده می‌کنند. در این بین، سازمان فضایی چین هم مأموریت‌هایی برای فرود روی ماه دارد.
هولکامب می‌گوید:
با این مسابقه فضایی جدید، چشم‌انداز ماه طی 50 سال آینده کاملاً متفاوت خواهد بود. کشورهای متعددی بر روی سطح این کره حضور خواهند داشت که منجر به چالش‌های بی‌شماری می‌شود. هدف ما از بین بردن افسانه بدون تغییر بودن ماه و تأکید بر اهمیت تأثیر ما انسان‌ها، نه تنها در گذشته بلکه در حال و آینده است. ما قصد داریم بحث‌های مربوط به تأثیر انسان‌ها بر سطح ماه را پیش از دیر شدن آن، آغاز کنیم.
آثار باستانی روی ماه!
آثار به جا مانده از بشر بر روی ماه به عنوان آثاری باستانی قلمداد می‌شوند که نیازمند حفاظت هستند. محققان مدت‌ها است که خواستار حفظ مکان‌های فرود آپولو و فهرست‌بندی آثار به جا مانده از این مأموریت به عنوان “میراث فضایی” هستند. اما این نوع حفاظت دشوار است زیرا هیچ کشور یا نهادی مالک ماه نیست.
هولکامب در این باره نیز معتقد است:
یک موضوعات اصلی در کار ما اهمیت حفظ آثار و رد پای به جا مانده بر روی ماه به عنوان منابع ارزشمندی شبیه به آثار باستانی است که متعهد به حفظ آن هستیم. مفهوم آنتروپوسن ماه به منظور افزایش آگاهی و تأمل در مورد تأثیر ما انسان‌ها بر سطح ماه و همچنین، تأثیر ما بر حفظ آثار تاریخی طراحی شده است.
محققان معتقدند که با فرود فضاپیمای آپولو 11 انسان برای اولین بار پا به جهانی دیگر گذاشت. از همین رو، رد پاهایی که فضانوردان آپولو 11 در خاک ماه به جا گذاشتند، شاید مشخصه‌ترین نشانه‌های سفر ادامه‌دار بشر باشد که احتمالاً در آینده شامل سیاراتی مانند مریخ نیز خواهد شد.
به گفته هولکامب:
ما به عنوان باستان‌شناس، رد پاهای روی ماه را به عنوان ادامه سفر بشر از آفریقا و یک نقطه عطف حیاتی در حیات گونه خود می‌دانیم. این رد پاها با سیر تکامل انسان درهم تنیده شده‌اند. در این چارچوب است که ما سعی داریم علاوه بر دانشمندان علوم سیاره‌ای، علاقه باستان‌شناسان و انسان‌شناسانی را نیز جلب کنیم که ممکن است معمولاً در بحث‌های مربوط به علوم سیاره‌ای شرکت نکنند.
