فناوری واقعیت مجازی چه نقشی در درمان اختلالات روانی مانند PTSD دارد؟

واقعیت مجازی (VR) فناوری هیجان انگیزی است که از دهه 1960 وجود داشته اما برای مدتی طولانی، نام این فناوری مترادف با بازی و سرگرمی بوده است. با این حال، بد نیست بدانید که واقعیت مجازی تنها برای سرگرمی نیست و کاربردهای آن در پزشکی مدرن بسیار زیاد است.

دانشمندان بعد از بیش از 20 سال مطالعه و تحقیق پی برده‌اند که فناوری واقعیت مجازی می‌تواند به طور موثری در درمان اختلال استرس پس از سانحه (PTSD)، اضطراب و چندین نوع فوبیای دیگر مفید باشد. امروزه با توسعه دستگاه‌هایی که دارای بازخورد لمسی هستند، تعامل با دنیای واقعیت مجازی به سطح جدیدی وارد شده اما باید اعتراف کرد که هنوز در ابتدای راه این فناوری نوین هستیم.

در حالی که تحقیقات زیادی در مورد اثربخشی واقعیت مجازی برای درمان اختلالات روانی انجام شده، این فناوری هنوز در مرحله آزمایش و به صورت عمومی از آن برای درمان بیماری‌ها استفاده نمی‌شود. آزمایشات اولیه نشان داده‌اند که واقعیت مجازی پتانسیل بسیار خوبی برای درمان طیف وسیعی از اختلالات روانی دارد. هر سال محدودیت‌های تکنولوژیک کاهش می‌یابد و این امر یافتن درمان برای چنین اختلالاتی را دست یافتنی‌تر می‌کند. اما واقعیت مجازی چگونه به بیماران کمک می‌کند تا از PTSD بهبود یابند؟

PTSD یا اختلال استرس پس از سانحه چیست؟

اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) نوعی اختلال روانی است و در افرادی که تجربه حادثه‌ای بد، وحشتناک و یا به طور کلی آسیب‌زا داشته‌اند، موجب بروز علائم مختلفی می‌شود. این علائم می‌توانند شامل کابوس، اضطراب، انزوای اجتماعی، یادآوری خاطرات بد گذشته به واسطه برخی محرک‌ها و افسردگی باشد. به عنوان مثال، اگر شحصی دچار تصادف شده باشد، مورد خشونت و سوء استفاده قرار گرفته و یا هر نوع آسیب جدی دیگر دیده باشد، ممکن است دچار PTSD شود. درمان‌های فعلی برای این نوع اختلال شامل مواجهه درمانی، رفتار درمانی شناختی (CBT)، حساسیت‌زدایی از طریق حرکت چشم و پردازش مجدد (EMDR) و دارو می‌باشد.

جالب است بدانید که ژنتیک نیز در احتمال ابتلا به اختلالات روانی بسیار تأثیرگذار است. بر اساس گزارش وزارت امور کهنه‌سربازان ایالات متحده، تخمین زده می‌شود که 6 درصد از بزرگسالان این کشور در زندگی خود دچار PTSD می‌شوند که این آمار معادل حدود 15 میلیون نفر در هر سال است. البته، در این آمارگیری کودکان محاسبه نشده‌اند و از همین رو تعداد می‌تواند بیشتر از این‌ها هم باشد. علاوه بر این، زنان در مقایسه با مردان با احتمال بیشتری به علائم PTSD مبتلا می‌شوند.

استرس می‌تواند نورون‌های تازه تشکیل شده در مغز را از بین ببرد. بنابراین، درمان زودهنگام و سریع PTSD بسیار ضروری است. ثابت شده که واقعیت مجازی یا VR می‌تواند سریع‌تر و موثرتر از درمان‌های معمولی PTSD است. این کار از طریق مواجهه درمانی با واقعیت مجازی که به اختصار به آن VRET (مخفف Virtual Reality Exposure Therapy) می‌گویند، انجام می‌شود.

مواجهه درمانی با واقعیت مجازی (VRET) چیست؟

مواجهه درمانی با واقعیت مجازی نوعی از مواجهه درمانی است که انواع مختلف فوبیا، اختلالات اضطرابی و علائم PTSD را درمان می‌کند. این یک شکل پیشرفته از مواجهه درمانی سنتی است که در آن سعی می‌شود حساسیت فرد نسبت به محرک‌های مختلف و رفتارهای اجتنابی از بین برده شود.

به عنوان مثال، یک قربانی تصادف ممکن است ترس از سفر با اتومبیل یا هر نوع وسیله نقلیه عمومی داشته باشد. بنابراین، با استفاده از مواجهه درمانی، بیمار با ترس‌ها و محرک‌های خود مواجه شده و با آن‌ها مقابله می‌کند. این به درک منطقی رفتار بیمار و از بین بردن ترس او کمک می‌کند.

با این حال، مقابله با انواع محرک‌ها همیشه هم کار راحتی نیست. به عنوان مثال، قرار دادن یک کهنه سرباز در شرایط جنگی، در پروسه مواجهه درمانی معمولی نه ممکن است و نه ایمن. اینجاست که VRET وارد می‌شود. شبیه‌سازی‌های مجازی، روند مواجهه درمانی را سفارشی و البته بسیار مؤثرتر می‌کنند. از طریق VRET تمام محدودیت‌های دنیای واقعی برداشته شده و بیماران PTSD می‌توانند به شیوه‌ای کنترل شده، ایمن و البته بسیار واقع‌گرایانه، در معرض انواع محرک‌ها و ترس‌های خود قرار گیرند.

مواجهه درمانی با واقعیت مجازی چگونه کار می‌کند؟

شبیه‌سازی کامپیوتری هسته اصلی VRET را تشکیل می‌دهد. در این شبیه‌سازی‌ها تلاش می‌شود تا دنیای واقعی تا حد امکان به صورت واقع‌گرانه تقلید شود. ابتدا محیط‌های VRET توسط کامپیوتر و بر اساس نیازهای هر بیمار به صورت کاملاً سفارشی تولید و برنامه‌ریزی می‌شود. سپس می‌توان شبیه‌سازی را از طریق یک هدست واقعیت مجازی مانند Oculus Quest 2 شروع کرد. علاوه بر بینایی، VRET می‌تواند صداها، بوها و ارتعاشات را نیز برای هر چه واقعی‌تر شدن تجربه فرد، شبیه‌سازی کند.

در این روش درمانی، بیماران می‌توانند به شیوه‌ای کاملاً کنترل شده وارد یک فضای سه‌بعدی شده و با آن تعامل داشته باشند. البته، این مسئله بستگی به نوع شبیه‌سازی نیز دارد. اگر شبیه‌سازی فقط برای رویارویی با محرک‌های غیرفعال ایجاد شود، تعامل فرد با واقعیت مجازی حداقل خواهد بود. اما به طور کلی هر چقدر شبیه‌سازی‌ها واقعی‌تر می‌شوند، تعامل با عناصر تولید شده توسط هوش مصنوعی نیز به طور فزاینده‌ای محبوب‌تر می‌شود.

ویژگی‌هایی مانند ردیابی حرکات سر و بدن، دقیق‌ترین و واقعی‌ترین تجربه ممکن در فضای مجازی را تضمین می‌کند. حتی در آینده نزدیک، الگوریتم‌های پیشرفته یادگیری ماشینی خواهند توانست به درمانگران در شناسایی بهتر نشانگرهای سلامت روان و ایجاد برنامه‌های درمانی بهینه کمک کنند.

VRET می‌تواند بهتر از درمان معمولی باشد

به دلایل متعددی دانشمندان VRET را مؤثرتر و بهتر از مواجهه درمانی معمولی می‌دانند. مواجهه درمانی معمولی فقط می‌تواند محرک‌ها و ترس‌های اجتماعی خاص را هدف قرار دهد که همین مسئله اثربخشی و دامنه درمان را محدود می‌کند.

به عنوان مثالی دیگر از درمان PTSD، بیماری را تصور کنید که تحت تجاوز جنسی قرار گرفته و دچار اختلال استرس پس از سانحه شده است. مطمئناً در زندگی واقعی، قرار دادن بیمار در معرض یک محرک مشابه بسیار دشوار است. به طور مشابه، بازسازی تجربه‌های ناگواری چون جنگ، آتش‌سوزی و غیره را نیز نمی‌توان به راحتی و به صورت ایمن انجام داد. از این رو، واقعیت مجازی کارآمدترین و مقرون به صرفه‌ترین روش مواجهه درمانی محسوب می‌شود.

VRET تمام محدودیت‌های قابل تصور را حذف می‌کند. برای مثال، فردی که دارای اضطراب شدید اجتماعی است، می‌تواند بدون ترس از تمسخر یا سرخورده شدن، یاد بگیرد که در موقعیت‌های اجتماعی مختلف چگونه رفتار کند.

تا به حال، قرار دادن بیمار در بسیاری از این نوع شرایط هرگز امکان‌پذیر نبوده است. به طور مشابه، واقعیت مجازی می‌تواند فوبیاهایی مانند آراکنوفوبیا (ترس از عنکبوت)، هیدروفوبیا (ترس از آب) و کلاستروفوبیا (ترس از قرار گرفتن در محیط بسته) را درمان کند. اساساً، برای درمان هر نوع اختلال روانی که نیاز به مقابله داشته باشد، می‌تواند از VRET کمک گرفت.

مواجهه درمانی با واقعیت مجازی تا چه حد مؤثر است؟

به طور کلی همه درمان‌های پزشکی باید قبل از تأیید نهایی، به طور کامل بررسی و تحت آزمایش‌های دقیق قرار بگیرند. یک روش درمانی در صورتی تایید می‌شود که از گروه کنترل یا دارونما بهتر عمل کند. بر همین اساس، VRET مدتی است که وارد آزمایشات بالینی شده است. در زیر دو نمونه از آزمایش‌های انجام شده بر روی این فناوری را ذکر می‌کنیم:

آزمایش UCF: محققان دانشگاه مرکزی فلوریدا (UCF) در حال حاضر در حال آزمایش نرم افزار اختصاصی VRET خود با نام «سیستم ایجاد صحنه رویداد تروماتیک» (Traumatic Event Scene Creation System) هستند. این سیستم پیشرفته به درمانگران امکان می‌دهد تا با وارد کردن جزئیات محرک، هر صحنه را تنها در عرض چند دقیقه به طور مستقیم ایجاد کنند. نرم‌افزار واقعیت مجازی UCF بیمار را به طور منحصر به فردی در مناظر، بوها و صداهایی که به آن حساسیت دارند، غرق می‌کند.

آزمایش آکسفورد: کارآزمایی انجام شده توسط دانشگاه آکسفورد در سال 2016 با نتایج مثبتی روبرو شد. اگر چه حجم جامعه نمونه این آزمایش به 30 بیمار محدود بود، اما نتایج بسیار امیدوارکننده بودند. شرکت کنندگان در این آزمایش پس از 30 دقیقه انجام VRET کاهش قابل توجهی در سطح اضطراب و پارانویا داشتند.

شواهد تجربی زیادی وجود دارد که اثربخشی VRET را تأیید می‌کنند. این روش درمانی چندان هم نوظهور نیست و تحقیقات در مورد استفاده از واقعیت مجازی برای روان اختلالات درمانی به اوایل دهه 2000 برمی‌گردد. در واقع، سابقه بیش از 20 ساله پژوهش‌های علمی در این زمینه، اثربخشی VRET را به صورت جدی نشان می‌دهند. اما تفاوتی که این روزها شاهد هستیم، پیشرفت بسیار خوب فناوری است که باعث شده استفاده از VRET به روشی بهتر و کاربردی‌تر امکان‌پذیر باشد. پیش از این، به دلیل محدودیت‌های تکنولوژیکی، ایجاد شبیه‌سازی‌های واقعی امکان‌پذیر نبود اما اکنون VRET به خوبی در دسترس بیماران و درمانگران قرار دارد.

آینده VRET چگونه خواهد بود؟

VRET تنها با گذشت زمان بهتر می‌شود. با توجه نتایج آزمایش UCF، این روش درمانی جدید شانس بالایی دارد تا در سه سال آینده به روش اصلی برای درمان انواع اختلالات PTSD، اضطراب و فوبیا تبدیل شود. البته، یکی از موانع اصلی بر سر راه همه‌گیر شدن VRET، هزینه بالای آن است. در حال حاضر، هدست‌های واقعیت مجازی و نرم افزارهای اختصاصی VRET بسیار گران هستند اما این امید وجود دارد که با پیشرفت تکنولوژی و ارزان‌تر شدن این پیش‌نیازها، روش درمانی VRET نیز مقرون به صرفه‌تر شود.

دامنه واقعیت مجازی به سرعت در حال گسترش است. ایجاد شبیه‌سازی‌های دینامیکی دقیق یک کار بسیار پیچیده است اما امروزه موتورهای بازیسازی مانند آنریل  5، یونیتی و مواردی از این دست، می‌توانند دنیاهایی مجازی را خلق کنند که تفکیک آن‌ها از واقعیت تقریباً ممکن نیست.

پروژه جدید متاورس فیسبوک هم گواهی دیگر بر پتانسیل‌های بالای واقعیت مجازی است. متاورس یک جهان مجازی با امکانات بی‌حد و حصر ایجاد خواهد کرد و حتی می‌تواند جلسات درمانی مجازی را نیز به واقعیت تبدیل کند. VRET یک روش پیشگامانه روان درمانی است و در حال حاضر بسیار به عمومی شدن آن نزدیک شده‌ایم.